প্ৰশান্ত কুমাৰ দাস
সমাজৰ এক সংকট কালত মহাত্মা গান্ধীয়ে কৈছিল যে মানবতা বোধ এক অনন্ত সাগৰৰ দৰ। এটোপাল বিষে সাগৰক যিদৰে কলিুষত কৰিব নোৱাৰে , মানবতাবাদকো ক্ষতি কৰিব নোৱাৰে হিংসাৰ একাটা ঘটনাই। তেওঁ অাশাবাদী অাছিল যে মানুহে মানবতাবাদত অাস্হা অটুট ৰাখিব। মানবতাবাদ সন্দৰ্ভত গান্ধীৰ এই অাশা বা এই অনুভৱ মানৱ সমাজৰ অান বহুজনৰ দৰেই এক অলীক কল্পনাবোধহে মাত্ৰ। মানুহ সংগঠিত হৈ থকাৰ স্বাৰ্থতে কিছুমান কাল্পনিক বস্তু বা কথা-বতৰাক সৰোগত কৰি লয়। ৰাষ্ট্ৰ-ঈশ্বৰ-ধৰ্ম-জাতীয়তাবাদ এইবোৰ হল মানুহৰ একোটা কাল্পনিক বাস্তৱ। মানবতাবাদো ইয়াৰ মাজৰে এবিধ। এই কথাষাৰে বহুতকে হয়তো বিৰক্ত কৰিব। কিন্তু কথাষাৰ কৈছে সাম্প্ৰতিক কালৰ অন্যতম শ্ৰেষ্ঠ চিন্তাবিদ ইউভাল নোৱা হাৰাৰীয়ে। ‘এ ব্ৰিফ হিষ্টৰী অব মেনকাইণ্ড: হোমো চেপিয়েন্স’ নামৰ বিখ্যাত গ্ৰন্হখনত ব্যাখ্যা দি তেওঁ কৈছে যে বস্তুগত বাস্তৱৰ পৃথিৱীখনত তিষ্ঠি থাকিবলৈকে মানুহে এনেধৰণৰ গল্প তৈয়াৰ কৰিছে, সৃষ্টি কৰি লৈছে কল্পিত বাস্তৱতাৰ। একিবংশ শতিকাৰ এই অন্যতম চিন্তাবিদ গৰাকীৰ মতে ধৰ্ম-ঈশ্বৰ বা মানবতাবাদো মানুহৰ কল্পিত বাস্তৱতাত বাদে অান একো নহয়। হাৰাৰীৰ মতে,” Ever since the Cognitive Revolution, Sapiens has thus been living in a dual reality. On the one hand, the objective reality of rivers, trees and lions; and on the other hand, the imagined reality of gods, nations and corporations. As time went by, the imagined reality became ever more powerful, so that today the very survival of rivers, trees and lions depends on the grace of imagined entities such as gods, nations and corporations.”
হাজোৰ সনাতন ডেকা অাৰু শেহতীয়াভাৱে মৰিয়নীৰ দেৱাশিস গগৈৰ হত্যাৰ ঘটনাৰ পাচত মানবতাবোধ সম্পৰ্কত হাৰাৰীৰ ব্যক্তব্যই যেন সত্য প্ৰমাণিত হৈছে। যদি মন কৰে দেখিব সনাতন ডেকাৰ হত্যাৰ ঘটনাই ধৰ্ম অাৰু মানবতাবোধ দুয়োৰে স্ব-বিৰোধ অস্তিত্ব স্পষ্ট কৰি তুলিছে। ইয়াকো দেখিব যে সাম্প্ৰতিক অসমত ধৰ্ম চিন্তাই মানৱতাবাদৰ অৰ্থৰ যি বিস্তৃতি তাক নসাৎ কৰিবলৈ অাৰম্ভ কৰিছ। ইয়াৰ পৰিবৰ্তে মানবতাবোধৰ ব্যাখ্যা হ’বলৈ ধৰিছে ধৰ্মৰ বিচাৰেৰে। অৰ্থাৎ মানবতাবোধে অসমত গোষ্ঠী-ধৰ্ম-ভাষা নিৰ্বিশেষে সকলোকে এতিয়া অাৰু সামৰি নলয়। হিন্দু এজনৰ মানবতাবোধ যেন কেবল হিন্দু মানুহৰ বাবেহে , মুছলমানৰ মানবতা মুছলমানসকলৰ ক্ষেত্ৰতে যেন প্ৰযোজ্য। গোষ্ঠী-ভাষাৰ ক্ষেত্ৰতো নিজা নিজা মানবতাবাধৰ অস্তিত্ব। অানকি একোটা নিৰ্দিষ্ট ভৌগলিক ভূখণ্ডত বসবাসকাৰীৰ মানবতা সেই ভূখণ্ডৰ জাতীয়তাবোধৰ মাজতহে যেন সীমাবদ্ধ। অামাৰ অসম মূলকত মানবতাবোধক ধৰ্মৰ অপব্যাখ্যাই গ্ৰাস কৰাটো ব্যাপক হৈ উঠিছে মাত্ৰ কেইটামান বছৰত। যতেই বা যেতিয়াই ধৰ্ম শাসনতন্ত্ৰৰ অংগ হৈ পৰিছে তাতে ,তেতিয়াই মানবতাবাদ ধৰ্মালম্বী তথা সেই ধৰ্মৰ সৰু সৰু গোটৰ ভিতৰত সংকুিচত হৈ পৰিছে। এতিয়া মানবতাবাদে অাৰু বৃহৎত্তৰ মানবজাতিৰ স্বাৰ্থৰ হকে কথা নকয়, কয় কেবল স্বধৰ্মীয়,স্বগোত্ৰ বা স্বগোষ্ঠীৰ কথাহে। বহুদিন অাগত ৱাহাট মহানগৰীৰ ৰাজপথত যেতিয়া লক্ষী ওৰাঙক নাঙঠ কৰি বীৰপুৰুষ সকলে লঠিয়াই গুৰিয়াই নিৰ্যাতন চলাইছিল, তেতিয়া কিন্তু কোনেও ধৰ্মৰ কথা কোৱা নাছিল। কেইবছৰমান অাগতে মহানগৰীৰ ৰুক্মিণী গাঁৱত এটি দৰিদ্ৰ ভোকাতুৰ শিশুৱে দোকানৰ পৰা খাদ্যবস্তু চুৰি কৰি ধৰা পৰিছিল। নিৰীহ।শিশুটিকো এদল মানুহ মৰিয়াই মৰিয়াই চৰম নৃশংসতাৰ হত্যা কৰিছিল। তেতিয়াও কোনেও ধৰ্মৰ কথা উলিওৱা নাছিল। কাৰ্বি অাালঙত কিশোৰৰ ঝংকাৰ শইকীয়া বা যবুক অভি-নীলৰ হত্যাৰ ক্ষেত্ৰতো ধৰ্ম অাপ্ৰাসংগিক অাছিল। কাৰণ সেই হত্যাকাণ্ডবোৰ যিমানেই লোমহৰ্ষক নহওক কিয় স্ব-ধৰ্মালম্বীৰ মাজত সংঘটিত হৈছিল। তেতিয়া ধৰ্মৰ সলনি মানবতাবাদ তুলি ধৰা হৈছিল গোষ্ঠীগত ব্যাখ্যাৰ মাজেৰে। এতিয়া দেৱাশিস গগৈৰ হত্যাৰ ক্ষেত্ৰতো বহুতে গোষ্ঠীবাদৰ প্ৰসংগ উলিয়াইছে। দেৱাশিসৰ হত্যাকাণ্ড সংঘটিত হোৱাৰ পাচত এচামৰ ভাৱ হৈছে যে ‘অসমীয়া’ অাৰু অসমৰ চাহবাগানৰ অাদিবাসী সম্প্ৰদায় দুটা ভিন্ন জাতিসত্তা। দেৱাশিসক যিসকলে হত্যা কৰিলে তেওঁলোকৰ মনত যি হিংস্ৰতা অাৰু বৈৰিতাই ক্ৰিয়া কৰিছিল, এতিয়া সেই হত্যাকাণ্ডত প্ৰতিক্ৰিয়া দেখুওৱা এচামৰ মনতো সেই একেই বৈৰিতা অাৰু হিংস্ৰতাই ক্ৰিয়া কৰিছে। এইবোৰ চলি থাকিব। অামি নিবিচাৰিলেও অনাগত দিনতো এনেধৰণৰ ভয়াবহ ঘটনাৰ পুণৰাবৃত্তি ঘটিব। মানবতাবাদৰ কথাও অাহিব ধৰ্ম-গোষ্ঠীৰ চিন্তাৰ ব্যাখ্যাৰ মাজৰে। হিন্দুৰ বাবে মানবতা এক, মুছলমানৰ বাবে হব অান এক। খ্ৰীষ্টানৰ বাব এক, ইহুদীৰ বাবে অান এক। শ্বেতাংগ মানুহৰ বাবে এক, কৃষ্ণাংগৰ বাবেও অান এক। অাদিবাসীৰ বাবে, জনজাতীয়ৰ বাবেও হ’ব ভিন ভিন। উচ্চবৰ্ণ হিন্দুৰ বাবে মানবতাবাদৰ ব্যাখ্যা নিম্নবৰ্ণৰ বাবে প্ৰযোজ্য নহব। অানিক ধনী মানুহৰ মানবতাবাদ কেবল ধনীমানুহৰ ক্ষেত্ৰতহে প্ৰাসংগিক হ’ব, দুখীয়াৰ বাবে তেওঁলাক নহ’ব অকণো দায়বদ্ধ। যদি ক্ষমতাৰ ৰাজনীতি কেবল ক্ষমতা দখলৰ বাবেই হয়, তেন্তে হোমো ছেপিয়েন্সৰ সমাজত মানবতাবাধৰ এই অাবেদন হয়তা দিনে দিনে সংকুচিত হৈ অাহিব অধিক ব্যাপক ৰূপত।
সনাতন ডেকা অাছিল এজন নিৰীহ পাচলি বিক্ৰেতা। তেওঁ গণিহংসাৰ বলি হৈ মৃত্যুক সাবতি লব লগা হোৱাটো অতিশয় দুৰ্ভাগ্যজনক। তেওঁ অাৰু তেওঁ এৰি থৈ যোৱা পৰিয়ালটোৰ বাবে মানুহে দুখত অাবেগিক হোৱাটো স্বাভাবিক কথা। কিন্তু দুখৰ এই অাবেগ যদি ধৰ্ম সম্প্ৰাদায়ক অাধাৰ কৰিহে জন্ম পায়, সেয়া মুঠেও ভাল লক্ষণ নহয়। সামাজিক অপৰাধবোৰ সদায় সাম্প্ৰদায়িক দৃষ্টিভংগীৰে বিচাৰ কৰি চালে কোনা সুফল পোৱা নাযায়। সনাতন ডেকা কি ধৰ্মৰ অাছিল, দেৱাশিষ গগৈ কি জাতি-গোষ্ঠীৰ অাছিল, তেওঁলোকক কি ধৰ্ম,কি জাতি-গোষ্ঠীৰ মানুহে হত্যা কৰিলে অামি যদি তাকে বিচাৰ কৰি থাকো তেন্তে এনেবোৰ সামাজিক অপৰাধ নিৰাময়ৰ কেতিয়াও বাট বিচাৰি পোৱা নাযাব। কিছুদিন অাগতে উজনিত কুটম উপাধিৰ এগৰাকী কিশাৰীক সমনীয়া কেইজনমানে ধৰ্ষণ কৰি হত্যা কৰিছিল। অপৰাধীসকল স্বগোষ্ঠী-স্বধৰ্মীয় অাছিল। তেনেহলে এই ঘটনাটোৰ অামি কি ব্যাখ্যা উলিয়াম । যদি এই ঘটনাটো কোনা অানধৰ্মালম্বী মানুহে কৰিলেহেঁতেন, তেতিয়া বহুতে ঘটনাটো সাম্প্ৰদায়িক হিংসা বুলি অভিহিত কৰিলেহেঁতেন। 
পিছে অামি পাহৰি গলে নহ’ব যে সকলাধৰণৰ সামাজিক হিংসাৰ অাঁৰত সমাজখনৰ হাত থাকে। সামাজিক বৈকল্যবোৰেই মানুহৰ হতুৱাই সেই হিংসাবোৰ ঘটায়। বিকাৰ-বৈষম্য যিমানে বাঢ়িব সমাজত ইয়াৰ প্ৰতিফলন ঘটিব ব্যক্তিৰ অপৰাধ প্ৰৱণতাৰ মাজৰে। এজন মানুহ সৎ-শান্ত- বিনয়ী হ’ব নে উগ্ৰ-হিংস্ৰ হব সেয়া নিৰ্ভৰ কৰে কি পৰিৱশত ব্যক্তি গৰাকীৰ সামাজিকীকৰণ ঘটিছে তাৰ ওপৰত। উন্নত দেশসমূহত অপৰাধ প্ৰৱণতা বা মানুহৰ হিংস্ৰতাৰ মনস্তাত্বিক অনুসন্ধানবোৰা চলে। এজন মানুহ কেবল মুছলিম হল বুলিয়েই এজন হিন্দুক অাক্ৰমণ কৰিব নোৱাৰে, যদিহে তেওঁ সজ অাৰু সংস্কৃতিবান হয়। হিন্দুৰ ক্ষেত্ৰতো একে কথা। সনাতন ডেকাৰ হত্যাৰ পাচত বহুজনৰ প্ৰতিক্ৰিয়া ইমানে হিংস্ৰ যে হত্যাকাৰীৰ মানসিকতাৰ সতে তেওঁলোকৰ কোনা পাৰ্থক্য অামি দেখা নাই। প্ৰশ্ন হৈছে– মানুহৰ ক্ৰমবৰ্ধমান এই উগ্ৰতা বা হিংস্ৰতাৰ উৎস কি? মানুহৰ এনে ধৰণৰ অসহনশীলতাই সমাজখনৰ ক্ষয়িষ্ণু ৰূপটোকে প্ৰতিফলিত কৰা নাই নে ? এই উগ্ৰতা-হিংস্ৰতাই প্ৰতিফলিত কৰিছে মানুহৰ মনোবিকৃতিকে। ভাৰতত অাৰ্থ-সামািজক বৈষম্যবোৰ ইয়াৰ এক প্ৰধান কাৰক হিচাপে অৱশ্যই অামি চিনাক্ত কৰিব পাৰো। অামি দেখিছো এই দেশখনত কিদৰে দৰিদ্ৰসকলৰ ওপৰত ৰাজনৈতিক শোষণৰ মাত্ৰা দিনে দিনে বৃদ্ধি পাইছে। তেওঁলোকে নিজকে কিদৰে ভাগ্যৰ ওপৰত এৰি দিব লগা হৈছে লকডাউনৰ সময়ত প্ৰবজিত শ্ৰমিকৰ দুৰ্দশাৰ মাজেৰে অামি সকলোৱে তাকো দেখিলো। এইখন ৰাষ্ট্ৰত মধ্যবিত্ত শ্ৰেণীটোৰ সপোনবোৰো যে ঠুনুকা সেয়াও স্পষ্ট হল নিজৰ সম্মুখত। দেশৰ এক বৃহৎসংখ্যকৰ অাৰ্থিক জীৱনৰ এনে চিৰকালীন অনিশ্চয়তাবাৰৰ উপৰিও শাসক অাৰু শাসনতন্ত্ৰৰ পক্ষপাতমূলক অাচৰণে মানুহক এক ভয়াবহ সামািজক বৈকল্যৰ ফালে টানি লৈ গৈছে। মানুহৰ ক্ষোভ-বিক্ষোভ বাঢ়িছে। হতাশা বাঢ়িছে। উগ্ৰতা-হিংস্ৰতা অাৰু অসহনশীলতাও বাঢ়িছে। কাৰ্যত এইবোৰৰ বৃদ্ধিৰ মাজেৰে মানিসক অস্হিৰতা বা বিকাৰতাৰ বৃদ্ধিকো সূচিত কৰিছে। মানুহে যি অন্যায় ব্যৱস্হাৰ বিৰুদ্ধে সংঘবদ্ধ প্ৰতিৰোধ গঢ়ি বিক্ষোভ প্ৰকাশ কৰিব লাগিছিল তাৰ পৰিবৰ্তে সেই ক্ষোভ-বিক্ষোভ নিজৰ মাজতে, নিজৰ বিৰুদ্ধেই প্ৰকাশ কৰি অৰিয়াঅৰি কৰি মৰিব লাগিছে। 
বিশ্বৰ যতবোৰ দেশ অাছে, সেই সকলোবোৰৰ মধ্যবৰ্তী স্হানতহে সুখী মানুহৰ দেশ হিচাপে ভাৰতৰ অৱস্হান। অসুখী মানুহবোৰৰ মাজত দৰিদ্ৰ অাৰু মধ্যবিত্তই অধিক। তেওঁলোকেই অধিক ধৰ্ম-ঈশ্বৰ বা নিয়তিত বিশ্বাসী। মনোবিকাৰগ্ৰস্তৰ সংখ্যাও তেওঁলোকৰ মাজতে অধিক। The burden of mental disorders across the states of India: the Global Burden of Disease Study 1990- 2017 শীৰ্ষক প্ৰতিবেদনত ইণ্ডিয়ান কাউন্সিল অব মেডিকেল ৰিচাৰ্ছ এ যোৱা বছৰ কৈছে যে ভাৰতৰ ( ২০১৭চনৰ তথ্য) প্ৰায় বিশ কোটি মানুহ মানসিকভাৱে বিকাৰগ্ৰস্ত। ইয়াৰে প্ৰায় পাঁচ কোটি হতাশাগ্ৰস্ত ৰোগী অাৰু অান পাঁচ কোটি উদ্বেগজনিত মানসিক ৰোগত অাক্ৰান্ত। দিনে দিনে এনে মনো-অস্হিৰতাত ভোগা মানুহৰ সংখ্যা বাঢ়িয়ে অাছে। সকলোধৰণৰ অসামাজিক কাৰ্য বা অপৰাধ প্ৰৱণতা মানসিক অসুস্হতাৰে লক্ষণ। মানুহৰ উগ্ৰতা, হিংস্ৰতা বা অসহনশীলতাও এই মনোবিকৃতিৰ প্ৰকৃত কাৰক মূলতঃ সমাজখনেই। ৰাষ্ট্ৰ অাৰু সামাজ ব্যৱস্হাৰ মাজত যিমানে শোষণ-দমন-বৈষম্য অাৰু বঞ্চনা বাঢ়ি যাব, যিমানে মানুহৰ অপ্ৰাপ্তি-অনিশ্চয়তা-অসন্তুষ্টি বৃদ্ধি পাব , সিমানে মানুহৰ মানসিক বিকাৰতাবোৰ বাঢ়ি অাহিব। সামাজিক অপৰাধবোৰ ৰোগ নহয়,ই হ’ল ৰোগৰ লক্ষণ। ৰোগ সমাজখনৰ।
বাঘ-হাতীয়ে হওক বা অদেখা ক্ষুদ্ৰাতিক্ষুদ্ৰ জীৱাণুৱেই হওক– সকলোৰে অাক্ৰমণৰ পৰা অাত্মৰক্ষা কৰিব পৰাকৈ বুদ্ধি অাৰু শাৰিৰীক সক্ষমতা দিছে। অানকি ধুমুহা-ছুনামী-ভূমিকম্পৰ দৰে সকলো বিনাশী অথন্তৰৰ পাচতো শেষত কঁকাল পোনাই থিয় হবলৈ মানুহক কৰি তোলা হৈছে শক্তিমান। মন কৰক,প্ৰকৃতি কিমান উদাৰ—নিজৰ বুকু ভৰাই মানুহৰ বাবে অনন্ত খাদ্যশস্যৰ সম্ভাৰেৰে সজাই ৰাখিছে, প্ৰায় এক লক্ষ বিধ প্ৰজাতিৰ ভক্ষণযোগ্য উদ্ভিদ( edible plants)। কত ৰকমৰ শস্য, ঔষধী-পুষ্টিদায়ক পাচলি ফলমূল।
সভ্যতাৰ বিকাশ যিমানে দ্ৰুততৰ হ’ল সিমানে লোপ পালে মানুহৰ জাগতিকবোধ। শাসনৰ কৌশল হিচাপে পূঁজিবাদক যিমানে সৰোগত কৰা গ’ল, সিমানে বিজ্ঞান লক্ষ্য উদ্দেশ্যৰ পৰা বিচ্যুতি ঘটিল। বিজ্ঞানে মানৱজাতিৰ মংগলৰ হকে কাম কৰাৰ কথা অাছিল, কিন্তু পূঁজিবাদে বিজ্ঞানক বন্দি কৰি পূঁজি অাহোৰণৰ স্বাৰ্থত খটুৱাই দিলে। অাপুনি যদি লক্ষ্য কৰে দেখিব, বিগত এটা শতিকাত ৯০ শতাংশ বৈজ্ঞানিক গৱেষণা চলিছে কৰ্পোৰেট প্ৰতিষ্ঠানৰ গৱেষণাগাৰত, বা তেওঁলোকে সৰহভাগ গৱেষণাত পুঁজি বিনিয়োগ কৰিছে ব্যৱসায়ৰ বিনিয়োগ হিচাপে। 
কৰ্পোৰেটৰ ধনেৰে পৰিপুষ্ট বিজ্ঞানৰ জগতে এতিয়া বাস্তৱৰ পৃথিবীখন লৱৰি ফুৰিছে ফেন্টাছীৰ পিছত। এনেবোৰ অবিশ্বাস্য কৰ্মকাণ্ডৰ নেতৃত্ব লৈছে ইলন মাস্কৰ দৰে বিজ্ঞান মনস্ক এচাম পূঁজিপতিয়ে।
উন্নত দেশবোৰত বিলাস বিনোদনৰ উদ্যোগ এতিয়া মানুহৰ যৌনতাক লৈ মুনাফাৰ অপাৰ সম্ভাৱনাৰে পৰিপূৰ্ণ হৈ পৰিছে। যৌন কামনা বাসনাক কৰি তোলা হৈছে বিকৃত। 
পুঁজিবাদে পুঁজি অাহোৰণ অাৰু বিস্তাৰণৰ স্বাৰ্থত দ্ৰুত নগৰায়ণৰ পোষকতা কৰে। কেতিয়াও জনসংখ্যা নিয়ন্ত্ৰণৰ কথা নকয়, অৰণ্যানী ধ্বংস কৰি হলেও জনপদ অাৰু উদ্যোগ গঢ়ি তোলাৰ পক্ষত থাকে। কিয়নো পুঁজিবাদৰ বাবে জনসংখ্যা বৃদ্ধি মানে উপভোক্তাৰ বৃদ্ধি, ক্ৰেতাৰ সংখ্যা বৃদ্ধি।.
এনেদৰেই বিষময় হৈ গৈ অাছে অাফ্ৰিকাৰ নদ-নদী, ভূ-গৰ্ভস্হ পানী অাৰু শেষত অাক্ৰান্ত কৰিছে পথাৰ অাৰু অৰণ্য। শেষত মানুহে মৰণতো নিজলৈ মাতিছেই, মাতিছে ইতৰ জীৱ অাৰু উদ্ভিদ জীৱনলৈকো। মানৱ সভ্যতাৰ কোৰোনা অাক্ৰান্ত জনহীন উৰিষ্যাৰ সমুদ্ৰটতত শ শ কাছ অাহি প্ৰজনন কৰিছে।
অাধুনিকীকৰণৰ ফলত ইতৰ জীৱকূললৈ ভাবুকি নামি অাহিছে অভাবনীয় ৰূপত। জগত-প্ৰকৃতিৰ ওপৰত মানুহৰ বিধ্বংসী দখলদাৰিত্বই পৰিভ্ৰমী চৰাইবোৰলৈ কি বিপৰ্যয় নমাই অানিছে সেয়া কেবল এখন তথ্যচিত্ৰ চালেই যথেষ্ট– সেইখন হ’ল Winged Migration (2001) । ৰাইজে বোধহয় দেখিছে কোৰোণাৰ ভাইৰাছৰ ভয়ত মানুহ দুৱাৰ মাৰি ঘৰৰ ভিতৰত সোমাই পৰাৰ লগে লগে সমগ্ৰ পৃথিৱীতে জীৱজন্তুবোৰ নিৰ্ভয়ে ওলাই অাহিছে। বিচৰণ কৰিছে জনপদত। মুম্বাইৰ উপকূলত
চীন বুলিয়ে নহয়, এনে খাদ্য বিলাসৰ নামত মানুহৰ এনে অধাচাৰী ৰূপ সকলো দেশতে বিদ্যমান। একালত মানুহে নিজৰ জিভাৰ জুতি দূৰ কৰিবলৈ মৰিছাচৰ ড’ড নামৰ চৰাইবিধক মাৰোতে মাৰোতে বিলুপ্তই হৈ গল। কিন্তু গজমূৰ্খ লোভী মানুহৰ জনাৰ উপায় নাই যে একো একোবিধ জীৱ কিদৰে শৃংখলিত হৈ বাকী বৃহত্তৰ জীৱন প্ৰবাহকো বান্ধি ধৰি ৰাখে। মৰিছাচৰ পৰা ড’ড চৰাই মৰি শেষ কৰি দিয়া হল, ড’ডৰ অনুপস্হিতিত মৰি শেষ হৈ অাহিল calvaria নামৰ গছবিধো,কাৰণ ড’ডৰ পেটলৈ নোযোৱাকৈ অাৰু পেটৰ পৰা বৃষ্ঠা হৈ ওলাই নহাকৈ calvariaৰ গুটিয়ে গজালি মেলিব নোৱাৰে। জীৱবিজ্ঞানৰ সকলো ছাত্ৰই জীৱকূলৰ মাজত এইধৰণৰ obligate mutualismৰ কথা জানে। এক বাধ্যতামূলক বুজাপৰাৰে বিশ্ব চৰাচৰ চলি অাছে। পৰস্পৰে পৰস্পৰক দিয়া লোৱাৰ মাজেৰেই অব্যহত অাছে জীৱন। এটা জীৱ বিলুপ্ত হোৱা মানে অাৰু অনেক জীৱলৈ ভাবুকি অহা। সকলোৱে এক নেদেখা বান্ধোনেৰে বান্ধ খাই অাছে। অথচ এই সহজ সূত্ৰটোকে মনুষ্যকুলে নুবুজে, বা বুজিও মৰ্ম উপলধ্বি কৰিব নোৱাৰে।
তথ্য অনুসৰি প্ৰটিন বিচৰাৰ চলেৰে প্ৰতি বছৰে ৮০ মিলিয়ন জীৱ হত্য কৰা হয় মাংসৰ বাবে। প্ৰতি বছৰে বিশ্বত গড়ে ৪৩ কিলো মাংস খায় মানুহে। অামেৰিকা-অষ্ট্ৰেলিয়াত খায় গড়ে ১০০ কেজিকৈ ,ভাৰতত খায় মাত্ৰ ৫ কেজিকৈ। চিকিৎসকৰ মতে মানুহক বছৰি কমেও ২৪ কেজিহে ৰঙা মাংস( red meat) ৰ প্ৰয়োজন। সেই হিচাপত কেবল অামেৰিকাতে অপ্ৰয়োজনীয় ভাবে মাংস খায় ৩৩ কোটি X ৭৬ কেজি মাংস। গতিকে মানুহৰ অধাচাৰীৰ হিচাপ অনুধাবন কৰক। 
তদুপৰি সমগ্ৰ বিশ্বত খাদ্য অপচয় হয় মুঠ উৎপাদনৰ ৩০ৰ পৰা ৫০ শতাংশ। এনে অপচয় ঘটে ধনীদেশতে সৰ্বাধিক। উল্লেখৰ অাৱশ্যক যে সৰ্বাধিক জনবহুল ৰাষ্ট্ৰহিচাপে চীনতেই মাংসৰ চাহিদা অধিক, পিছে এই চাহিদা পূৰাব নোৱাৰি চীনাবোৰে অৰণ্যৰ জীৱকূলকো খাবলৈ লৈছে ব্যাপক হাৰত। শুনি হয়তো বহুতে চমকি উঠিব যে চীনত এনে অন্ধবিশ্বাসী ৰাক্ষস মানুহো অাছে যাৰ জিভাৰ জুতি মিটাবলৈ বহু বিলাসী ৰেস্তোৰাত মানুহৰ মৃত ভ্ৰূণো চুপ তৈয়াৰ কৰি বিক্ৰি কৰা হয়। কেৱল চীনতে নহয়, বনৰীয়া জীৱৰ মাংসৰ জনপ্ৰিয়তা দেশে দেশে বাঢ়িছে। দেখা গৈছে যে বিগত কেইটামান দহকত এইডছৰ পৰা অাৰম্ভ কৰি ছাৰ্ছ-নিপা-ইবোলালৈ বহু জুনেটিক( zoonotic) ৰোগ জীৱ-জন্তুৰ পৰা মানুহৰ দেহলৈ অাহিছে।
মনুষ্যৰ দীৰ্ঘায়ু অাৰু যৌনশক্তি বৃদ্ধিৰ অন্ধবিশ্বাসৰ নামত প্ৰতিদিনে চীন অাৰু দক্ষিণ পূৱ এচীয়াত হাজাৰে-বিজাৰে বন্য জীৱই প্ৰাণ দিছে। কৰবাত যদি সাপ-ভেকুলী-বনৰৌকে খাইছে , কৰবাত খাইছে অক্টোপাছ অথবা ছীল। তিমি-ডলফিন পৰ্যন্ত ৰেহাই পৰা নাই। অাজি বহু প্ৰাণী বিলুপ্তিৰ মুখত। দিনে দিনে কমি অাহিছে সিহঁতৰ জনসংখ্যা। বিশেষকৈ সাগৰীয় মাছ অাৰু চৰাই। খাদ্যৰ বাবে একালত তিমি চিকাৰ কৰা হৈছিল অবাধে। ১৯৬৪ চনত যেতিয়া নীল তিমি চিকাৰ নিষিদ্ধ কৰা হল, তেতিয়া ২২ হাজাৰ নীল তিমি অাছিল ।
শুনি হয়তো বহুতে চমকি উঠিব যে চীনত এনে অন্ধবিশ্বাসী ৰাক্ষস মানুহো অাছে যাৰ জিভাৰ জুতি মিটাবলৈ বহু বিলাসী ৰেস্তোৰাত মানুহৰ মৃত ভ্ৰূণৰো চ্যুপ তৈয়াৰ কৰি বিক্ৰি কৰা হয়….
.
মানুহৰ বাবে তেওঁৰ জীৱন কালত ভাইৰাছত কৈয়ো অধিক বিপজ্জনক মানুহ…! কাষৰ ছবিত জাপানী সৈন্যই তৰোৱালেৰে জীৱন্তে মুণ্ডচ্ছেদ কৰিছে এগৰাকী চীনা মাাতৃৰ। কোলাত তেওঁৰ কেচুৱাটো…
কোৰোণাৰ হতুৱাই মানুহক লক্ষ্মণ ৰেখাডাল অাকৌ এবাৰ অাঙুলিয়াই দিব খুজিছে প্ৰকৃতিয়ে। চীন-অামেৰকা-ইটালীৰ দৰে ক্ষমতা-প্ৰাচুৰ্য অাৰু জ্ঞান-বিজ্ঞানেৰে শক্তিমন্ত দেশত এবিধ ক্ষুদ্ৰাতিক্ষুদ্ৰ জীৱই চলোৱা এই প্ৰলয়ংকৰী তাণ্ডৱ নিশ্চয় মানৱ প্ৰজাতিৰ বাবে পৰিণত হ’ব এটি নিৰ্দয় পাঠত।
soliloquy 